Τα διαφορετικά πρόσωπα της Κλυταιμνήστρας

Σπυριδούλα Χαδιάρη,Φιλόλογος Εκπαιδευτηρίων Δούκα

Η τραγική ηρωίδα Κλυταιμνήστρα αποτελεί κεντρικό πρόσωπο σε πληθώρα έργων της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας και πηγή έμπνευσης πολυάριθμων νεότερων έργων. Η μορφή της απασχόλησε τυραννικά1 τους νεότερους θεατρικούς συγγραφείς που την προσέγγισαν αναδεικνύοντας τις διαφορετικές πτυχές της προσωπικότητάς της,  ο καθένας υπό το δικό του συγγραφικό πρίσμα, με βάση τις ιδιαίτερες ιδεολογικές και κοινωνικές του θέσεις και με κριτήριο τις προσωπικές στοχεύσεις και αναζητήσεις. Πιο συγκεκριμένα στα μονόπρακτα του Ιάκωβου Καμπανέλλη Γράμμα στον Ορέστη και Ο Δείπνος και στο μονόλογο της Μαργκερίτ Γιουρσενάρ Κλυταιμνήστρα ή το Έγκλημα, το μυθικό αρχέτυπο πρόσωπο μεταμορφώνεται αποκαλύπτοντας τις διαφορετικές του μορφές που σε αρκετά σημεία αποκλίνουν από εκείνη της Ορέστειας του Αισχύλου.Γράμμα στον Ορέστη, του Ιάκωβου ΚαμπανέλληΤο έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη «Γράμμα στον Ορέστη» αποτελεί το πρώτο από τα μονόπρακτα που έγραψε με γενικό τίτλο «Ο Δείπνος». Για πρώτη φορά ανέβηκε στο Εθνικό Θέατρο σε δική του σκηνοθεσία το 1993. Με το τρίπτυχο «Ο Δείπνος»2, ο Καμπανέλλης επαναπραγματεύεται τους αρχαίους μύθους τους οποίους ενώνει αρμονικά με το μεταπολεμικό ελληνικό θέατρο και τους προσαρμόζει στη σύγχρονη εποχή εκφράζοντας τους βαθύτερους προβληματισμούς της εποχής του και τις εσωτερικές του ανησυχίες.Στο έργο «Γράμμα στον Ορέστη» ο Καμπανέλλης  ξαφνιάζει με την αντιστροφή του μύθου. «Επηρεασμένος, ίσως, από τον διάλογο της Κλυταιμνήστρας με την Ηλέκτρα, προ του φόνου της από τον Ορέστη, δικαιώνει τη μητέρα και τη σύζυγο αναζητώντας στοιχεία που αναθεωρούν το μύθο με θέση υπέρ αυτής (Αθηναίος 1993). Ο μύθος των Ατρειδών αποτελεί πρόκληση για τον ίδιο αλλά και για τον σύγχρονο κόσμο. Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά «Ο μονόλογος Γράμμα στον Ορέστη βούιζε πολλά χρόνια μέσα μου» και «κάθε φορά που έβλεπα παραστάσεις της Ορέστειας ήμουνα πάντα με το μέρος της Κλυταιμνήστρας».3 Ο Καμπανέλλης νιώθει την Κλυταιμνήστρα ως τη μεγάλη αδικημένη και παρεξηγημένη γεγονός που τον ώθησε στη δικαίωση αυτού του αγαπημένου θεατρικού προσώπου. Άλλωστε, η λατρεία που είχε για τους γονείς και το πατρικό του σπίτι αλλά και η ψυχροπολεμική εποχή στην οποία έζησε δικαιολογούν την προσκόλλησή του στο πρόσωπο της Κλυταιμνήστρας4.  Η στόχευσή του δεν είναι απλά η ενθύμηση και η πιστή μεταφορά του αρχαίου μύθου των Ατρειδών στο σύγχρονο αναγνώστη αλλά η εμβάθυνση στην ανθρωπολογική διάσταση του μύθου, η στροφή προς τον άνθρωπο τον οποίο αντικρύζει με αγάπη και του οποίου τις πράξεις προσεγγίζει ψυχογραφικά5, μέσα από την τρυφερή και ανθρώπινη προσέγγιση της Κλυταιμνήστρας.

Στο «Γράμμα στον Ορέστη» ο Καμπανέλλης παρουσιάζει την τραγική ηρωίδα να απολογείται για τις πράξεις της μέσα από το θεατρικό εύρημα μιας ηθοποιού η οποία σε συνθήκες πρόβας υποδύεται την Κλυταιμνήστρα (Καμπανέλλης 1994: 25). Η απολογία της η οποία συνιστά και εξιστόρηση του δράματός της και δικαιολόγηση του φόνου που διέπραξε, αποτελεί ύστατη έκκληση ταχίστης εμφάνισης του γιού της,  για την αποφυγή της μητροκτονίας από την Ηλέκτρα (Καμπανέλλης 1994: 26). Αυτή ακριβώς η εμμονή της να εμφανιστεί ο γιός της το συντομότερο δυνατόν, συνιστά και το Θέμα κατά τον Iser. Στο μονόλογό της παρουσιάζει τις αιτίες που την εξώθησαν στο έγκλημα επιρρίπτοντας ευθύνες στον Αγαμέμνονα για την υποτιμητική -προς το πρόσωπό της- συμπεριφορά του. Του καταλογίζει βιαιότητα, σκληρότητα, εγωκεντρική διάθεση και μίσος απέναντί της για τη γέννηση κοριτσιών. Αρνητική είναι η εικόνα του και στην τραγωδία «Αγαμέμνων» του Αισχύλου καθώς εμφανίζεται φιλόδοξος, ασεβής, υπερόπτης, αλαζονικός και πάνω απ΄ όλα ένα ζωντανό σύμβολο της «ύβρεως». Για το λόγο αυτό ο θάνατός του δεν προκαλεί έκπληξη, λύπη και αρνητικά συναισθήματα.Μέσα από την εξιστόρηση των γεγονότων που ο Ορέστης αγνοεί, ο αναγνώστης ενημερώνεται σταδιακά για την εκδοχή που δίνει η Κλυταιμνήστρα στα συμβάντα καλύπτοντας έτσι, τους τόπους απροσδιοριστίας του αναφορικά με τα όσα προηγήθηκαν του φόνου. Η Κλυταιμνήστρα παρουσιάζεται πρόθυμη να ζήσει σ΄ έναν συμβατικό γάμο, είναι στοργική και τρυφερή, μία μάνα που λατρεύει την κόρη της Ηλέκτρα παρά το σύμπλεγμα που εκείνη βιώνει6 και το ατέρμονο μίσος της προς την ίδια τη μητέρα της (Καμπανέλλης 1994: 26- 28). Ο Καμπανέλλης φωτίζει την ευαίσθητη και τρυφερή πλευρά της Κλυταιμνήστρας η οποία λατρεύει τα παιδιά της, είναι συμπονετική και στοργική- ιδιαίτερα προς την Ηλέκτρα- και πασχίζει απελπισμένα με ύφος παρακλητικό και αγωνιώδες, να αποτρέψει τη μητροκτονία προκειμένου να κλείσει οριστικά ο κύκλος αίματος του οίκου της (Καμπανέλλης 1994: 35). Ο Καμπανέλλης επηρεασμένος περισσότερο από τον Ευριπίδη, τη διαπλάθει πιο ανθρώπινη με κυρίαρχο το στοιχείο της μάνας που κατανοεί και δικαιολογεί την Ηλέκτρα7. Αντίθετα στον «Αγαμέμνονα»  παρουσιάζεται αινιγματική, εύστροφη, αδίστακτη και αμετανόητη για το φόνο που διέπραξε στο όνομα της δικαιοσύνης, χωρίς ωστόσο, ο ίδιος ο Αισχύλος να τη δικαιολογεί.Στην εκδοχή των γεγονότων που παρουσιάζει, δίνει μεγάλη βαρύτητα στη θυσία της Ιφιγένειας- η οποία μάλιστα αποσιωπάται στην «Κλυταιμνήστρα» της Γιουρσενάρ,  που η βασίλισσα αναγκάστηκε να αποδεχτεί. Στο σημείο αυτό ο Καμπανέλλης νεωτερίζει μερικώς «αφού ο Αισχύλος στις χοηφόρους οικοδομεί  την απολογία της δικής του Κλυταιμνήστρας γύρω από  αυτό ακριβώς το περιστατικό»8. Η Κλυταιμνήστρα στην Ορέστεια διακατέχεται από έντονο συναίσθημα εκδίκησης προς τον Αγαμέμνονα λόγω των εξωσυζυγικών του σχέσεων με αποκορύφωμα αυτής με την Κασσάνδρα και της θυσίας της κόρης τους Ιφιγένειας, γεγονός ασυγχώρητο από την ίδια. Με το φόνο παίρνει διπλή εκδίκηση για όλες τις αισχρές και  κατακριτέες πράξεις του συζύγου της (Αισχύλου, Αγαμέμνων:1438- 1447). Στην Ορέστεια του Αισχύλου η Κλυταιμνήστρα εμφανίζεται αρχομανής να κυβερνά καθόλη τη διάρκεια απουσίας του άνδρα της, σκληρή και άκαμπτη να σκοτώνει το σύζυγό της για τα αίσχη του φορώντας το προσωπείο της πιστής και υπάκουης συζύγου που ορκίζεται αιώνια πίστη και αγάπη σε αυτόν καθώς και σκληρή και άπονη μητέρα χωρίς ευαισθησίες απέναντι στα παιδιά της.Αναμφίβολα, η Κλυταιμνήστρα του Αισχύλου, ερωμένη- σε όλα τα  χρόνια απουσίας του Αγαμέμνονα- του θρασύδειλου και σφετεριστή Αίγισθου, αντιδιαστέλλεται σε εκείνη του Καμπανέλλη στο «Γράμμα στον Ορέστη». Η διαφορά τους έγκειται όχι τόσο στον έρωτα της Κλυταιμνήστρας προς τον Αίγισθο που εξυφαίνεται και στην Ορέστεια, αλλά στην αγαπητική και διδακτική σχέση μεταξύ ενός σώφρονος, γενναιόψυχου και ηθικού άνδρα- ο οποίος αποκαλείται «δάσκαλος» από την Κλυταιμνήστρα- και μίας αγνής και τρυφερής γυναίκας. Η λατρεία της προς τον Αίγισθο να μην πληγεί από τον Αγαμέμνονα αλλά και η αγέρωχη στάση του Αίγισθου να τον αντιμετωπίσει, την σπρώχνουν σ΄ ένα έγκλημα αυτοάμυνας εν αγνοία του Αίγισθου (Καμπανέλλης 1994: 35). Η παραπάνω εικόνα είναι διαμετρικά αντίθετη με εκείνη του τυχοδιώκτη και ανήθικου Αίγισθου και της ισχυρής, φιλόδοξης και ανυπότακτης Κλυταιμνήστρας η οποία στην Ορέστεια του Αισχύλου αντιπροσωπεύει τη μητριαρχική εξουσία που αποκτά με το φόνο που διαπράττει. Αυτή η αντρική της υπόσταση, διάχυτη στον Αισχύλο, αντιδιαστέλλεται με την γυναικεία της φύση στον Καμπανέλλη.Ο αναγνώστης, στη θέαση του έργου «Γράμμα στον Ορέστη» είναι σε θέση να τοποθετήσει το κείμενο σε συγκεκριμένο ορίζοντα ανακαλώντας την προσωπική του εμπειρία και την πρωθύστερη γνώση του επί του μύθου που προκύπτει από την ενθύμηση της Ορέστειας του Αισχύλου. Αναμένεται να ανακαλέσει στη μνήμη του το μύθο των Ατρειδών, τον κύκλο των αλλεπάλληλων δολοφονιών, τη δράση της Κλυταιμνήστρας που θα προκαλέσει την αντίδραση από τον Ορέστη κ. α. Τα παραπάνω σε συνδυασμό με τον τίτλο του έργου φαντάζεται ότι θα τα συναντήσει ο αναγνώστης στο συγκεκριμένο κείμενο υπό το πρίσμα ενός γράμματος (βλέπε τον τίτλο) με αποδέκτη τον Ορέστη. Ο αναγνώστης αρχικά κάνει διάφορες υποθέσεις αναφορικά με τον αποστολέα του γράμματος οι οποίες στην πορεία αναθεωρούνται με την εμφάνιση της Κλυταιμνήστρας. Και ενώ ο αναγνώστης περιμένει να συναντήσει μία Κλυταιμνήστρα ισχυρή, φιλόδοξη και αμείλικτη, όπως παρουσιάζεται στην Ορέστεια, ο ορίζοντας αυτός σταδιακά ανατρέπεται καθώς παρακολουθεί μια Κλυταιμνήστρα ανθρώπινη με έντονο το μητρικό στοιχείο σε μία κατάθεση ψυχής για όσα τραγικά συνέβησαν. Στο σημείο μάλιστα, που εξομολογείται τη σκηνή του βιασμού της- καρπός της οποίας αποτελεί ο Ορέστης- αυτό το θέμα του βιασμού  τίθεται στο προσκήνιο, ενώ παραμένει στο παρασκήνιο το μέχρι τότε κύριο θέμα της παρακλητικής και ανυπόμονης στάσης της να φτάσει εγκαίρως ο Ορέστης.   Υποτίθεται  ότι το γράμμα γράφεται από την ίδια με πραγματικό αποδέκτη τον Ορέστη ενώ ουσιαστικά ο συγγραφέας γράφει το συγκεκριμένο γράμμα το οποίο απευθύνεται στην πραγματικότητα σ΄ έναν ιδεατό, υπονοούμενο αναγνώστη που υπάρχει εν δυνάμει στο βάθος της δομής του κειμένου- και κατ΄ επέκταση σε έναν πραγματικό αναγνώστη ο οποίος μπορεί να μην ταυτίζεται κατ΄ ανάγκη με τον υπονοούμενο αναγνώστη. Ο υπονοούμενος αναγνώστης είναι μία γυναίκα ή ένας άνθρωπος γενικότερα, βασανισμένος από τη ζωή και καταδικασμένος που ωστόσο ζητεί έστω και την τελευταία στιγμή να σταματήσουν οι καταδίκες∙ είναι μία γυναίκα, μια μάνα, μια ερωμένη με χαρακτηριστικά που προσομοιάζουν σε αυτά της Κλυταιμνήστρας του Καμπανέλλη και της οποίας οι σκέψεις και οι πράξεις γίνονται κατανοητές και δικαιολογούνται από τον υπονοούμενο αναγνώστη. Η βίωση του παραμερισμού, της περιφρόνησης, της εγκατάλειψης, της προδοσίας, ο αγώνας για τη διεκδίκηση του αναφαίρετου «εγώ», η απολογητική διάθεση για λάθη του παρελθόντος, οι έντονες συναισθηματικές μεταπτώσεις, η εναγώνια προσπάθεια αποδοχής και δικαιολόγησης πράξεων είναι μερικά από τα κομμάτια του πάζλ που δύνανται να συνθέτουν την  ψυχοσύνθεση του υπονοούμενου αναγνώστη.Ως προς τους τόπους απροσδιοριστίας του κειμένου μπορούν να αναφερθούν ενδεικτικά τα ακόλουθα: «εγώ αναγκάστηκα να σκοτώσω..» όπου το αναφέρει  η Κλυταιμνήστρα στην αρχή του έργου (Καμπανέλλης 1994: 25), χωρίς να δίνονται εξαρχής λεπτομέρειες για το φόνο προκαλώντας στον αναγνώστη την εκκλητική δομή(ο αναγνώστης καλείται να συμπληρώσει το κενό ανακαλώντας στη μνήμη του το γεγονός του φόνου από την πρωθύστερη εμπειρία του από τον αρχαίο μύθο). Επιπρόσθετα, ο Καμπανέλλης αναφέρει στις σκηνικές του υποδείξεις ότι το σκηνικό είναι «σε συνθήκες πρόβας» και ότι «Τα ελάχιστα πράγματα που χρειάζονται να είναι τα πρόχειρα και άσχετα που χρησιμοποιούμε στις δοκιμές». Ο σκηνικός διάκοσμος συμπληρώνεται από τον αναγνώστη με στοιχεία που ο ίδιος ανακαλεί στη σκέψη του και εναρμονίζονται με την υπόθεση που ξετυλίγεται. Προς το τέλος του μονόπρακτου, η σκηνή του θανάτου της Κλυταιμνήστρας γίνεται το θέμα  που τίθεται στο προσκήνιο. Τη στιγμή που η Κλυταιμνήστρα προτρέπει τον Ορέστη να αποφύγει την τραγική μοίρα της γενιάς του, εκείνος ήδη κρατά το μαχαίρι πίσω της9, παίρνοντας εκδίκηση για τον πατέρα του- όπως και στις Χοηφόρες του Αισχύλου. Ο αναγνώστης οικειοποιείται τη στάση του Ορέστη και ταυτίζεται μαζί του (Διχασμός του ερμηνευτικού υποκειμένου).  Με τα τελευταία λόγια της Κλυταιμνήστρας «Φρόντισε την Ηλέκτρα, δε φταίει αυτή» και τη δολοφονία της, επέρχεται η κάθαρση στην ύβρη της, μία κάθαρση η οποία όμως δεν ακολουθεί και τον Ορέστη που παραμένει ατιμώρητος για τη μητροκτονία που διαπράττει σε αντίθεση με τον Ορέστη του Αισχύλου τον οποίο θα κυνηγήσουν οι Ερινύες10. Συνεχίζεται…

2 Φωσκαρίνης (2015).

3  Καμπανέλλης (2015).

4 Καμπανέλλης (2015).

5 Θυμέλη (1993).

6 Λιάπης (2015) 5.

7 Κοταμανίδου (2015) 44.

8 Λιάπης (2015) 7.

9 Καμπανέλλης  (2015) 210.

10 Κοταμανίδου (2015) 48.

11 Σαμαρά (1991) 68- 87

Βιβλιογραφία

Καμπανέλλης, Ι., «Γράμμα στον Ορέστη» στο Θέατρο, τ. ΣΤ΄, Αθήνα, Κέδρος, 1994.

Jauss, Hans Robert, Η θεωρία της πρόσληψης. Τρία μελετήματα., εισ.- μτφρ.- επιμ. Μ Πεχλι- βάνος, Αθήνα, Εστία, 1995.

Holub, Robert. C., Θεωρία της πρόληψης. Μια κριτική εισαγωγή, μτφρ. Κ. Τσακοπούλου, Αθήνα, Μεταίχμιο, 2004.

Λιαπής, Β. Οδηγός Μελέτης, 1.2. Γράμμα στον Ορέστη: Ερμηνευτικά κλειδιά, στο Ιάκωβος Καμπανέλλης, 2015.

Λιαπής, Β. Οδηγός Μελέτης, 1.2. Ο Δείπνος: Ερμηνευτικά κλειδιά, στο Ιάκωβος Καμπανέλλης, 2015.

Κοταμανίδου, Ε. Κλυταιμνήστρας Δίκαιον: Σύγχρονες συντεταγμένες της διακειμενικότητας του μύθου, στο Θεατρογραφίες, Τεύχος 12, 2004.

Σαμαρά, Ζ. Ποιητική και Μεταφυσική, Το Θέατρο μέσα στο Θέατρο, Σύγκριση 2-3. 1991.

Γεωργουσόπουλος, Κ. «Αύρες γυναικών», στα Νέα, 7/5/2001, διαθέσιμο στο http://digital.lib.auth.gr/record/75228/files/arc-2007-33771.pdf (ανακτήθηκε στις 4/1/2016).

Αθηναίος, Π. «Ο Δείπνος του Ιάκωβου Καμπανέλλη», θεατρική κριτική, στο Ελεύθερη Ώρα, 4.4.93, διαθέσιμο στο http://www.nt-archive.gr/viewFiles1.aspx?playID=303&pubID=5730    (ανακτήθηκε 2/1/2016).

Φωσκαρίνης, Θ. «Ιάκωβος Καμπανέλλης», Βιογραφικά στοιχεία, διαθέσιμο στο http://www.kambanellis.gr/?page_id=105  (ανακτήθηκε 1/1/2016).